Spinsel 5: Een vergissing

Otto Spinner bezoekt in deze aflevering op zijn rondgang langs acht begraafplaatsen een monument ter nagedachtenis aan het bombardement op Nijmegen. Dit zet hem aan het nadenken over de kinderen die daarbij omkwamen.

Niet zo ver van het Jewel Heart-centrum, ingeklemd tussen de Hatertseveldweg en de Graafseweg ligt een onooglijk begraafplaatsje. Het bestaat uit een paar tamelijk kale knollenveldjes die er nogal hulpeloos bij liggen. De bomen op het terrein hebben hun beste tijd gehad. Het helpt ook niet dat het verkeer van de Graafseweg in een voortdurende stroom vlak langs het veldje raast. Geen stilte, weinig rust. De graven liggen in fantasieloze rijtjes naast elkaar.
Toch is het een aandoenlijk plekje, vanwege het monument voor de slachtoffers van het ‘vergissingsbombardement’.

Op 22 februari 1945 werd een groot deel van de Nijmeegse binnenstad verwoest door Amerikaanse B-24-bommenwerpers. Dat bombardement heeft de naam ‘vergissingsbombardement’ gekregen omdat ‘per vergissing’ Nijmegen in plaats van Kleef zou zijn getroffen. De ware toedracht is lang verborgen gehouden, maar uiteindelijk bleek toch dat er helemaal geen sprake was van een vergissing. De bommenwerpers waren vanwege slecht weer omgekeerd van een vlucht naar de Zuid-Duitse stad Gotha. De missie werd te gevaarlijk geacht en de vliegtuigen werden teruggeroepen. Voor de terugweg waren tevoren al mogelijke alternatieve doelen aangewezen, waaronder het Nijmeegse stations- en rangeerterrein, dat door de nazi’s gebruikt werd voor munitieverplaatsingen. Het stationsterrein werd weliswaar deels geraakt in het bombardement, maar het merendeel van de ruim 500 bommen kwam in het Nijmeegse centrum terecht.

Ik ontmoette bij Jewel Heart een lieve vrouw die gedurende de oorlog in de Molenstraat woonde. Ze vertelde dat ze tijdens de middagpauze van school thuis boterhammen zat te eten, toen de bommen vielen. Om hen heen veranderde de oude binnenstad in een woestenij. Ook het nonnenschooltje waar zij op zat, in de Mariënburg, werd met de grond gelijkgemaakt. De kinderen die tussen de middag op school overbleven, zijn allemaal omgekomen. Als haar ouders niet zo dicht bij school hadden gewoond, was ze zelf ook een van de slachtoffertjes geweest. Het zijn toevalligheden die beschikken over leven en dood. ‘Waarschijnlijk toch ergens iets goed gedaan in mijn vorige levens’, zei ze.

Op dit begraafplaatsje langs de Graafseweg staat dus een monument voor alle bijna 800 ‘slachtoffers van het vergissingsbombardement’. Dat woord vergissing blijft in mijn hoofd rondzingen. Als die bommenwerpers waren doorgevlogen naar Gotha en daar hun dodelijke lading boven de stad hadden losgelaten, zouden de slachtoffers en de schade geen vergissing zijn geweest. Dan had het doelgericht geheten. Zouden de bommen daar wel hun doel hebben bereikt? Zouden er minder burgers zijn gesneuveld? En zouden die burgerslachtoffers minder ‘te betreuren’ zijn geweest? Zijn sommigen meer ‘slachtoffer’ dan anderen, omdat het een vergissing was?

Het monument is een beetje groot voor dit kleine veldje, maar waarschijnlijk te klein om recht te doen aan het geleden verdriet. Ik moet denken aan de vrolijke wereld van de kleuterschool. De schoolklasjes van mijn eigen kinderen: de uitbundige geluiden van al die opgewonden kinderstemmetjes en een lieve juf die rustig tot stilte maant. Hier langs de Graafseweg zijn de stemmetjes verstomd. Al bijna zeventig jaar liggen de lichaampjes hier stil bijeen. Juf ligt erbij, ook haar stem is verstomd.

Er is alleen het voortdurende suizen van het verkeer op de Graafseweg. Daar word ik niet vrolijker van. Ik slenter een beetje doelloos langs de rijen graven. De meeste uit 1945. De Amerikaanse soldaten werden een half jaar na het bombardement toch als overwinnaars binnengehaald. Blijkbaar had de Nijmeegse bevolking vrede met de vergissing. Ik kan me niet goed voorstellen hoe de bevrijdingsfeesten eruitgezien moeten hebben, tussen het puin van de verwoeste binnenstad. Ik zag laatst op tv spelende kinderen in een kapotgeschoten stadsdeel van Beiroet. Kinderen die opgroeien in een wereld van geweld en vernieling. Toch vrolijk spelend. ‘Wat wil je later worden?’ ‘Soldaat!’ Het jongetje richtte zijn stok naar de journalist. ‘Dididididi!’ riep hij, terwijl hij een maaiende beweging met zijn fantasiegeweer maakte. Dih, dih, dih, dih, dih, denk ik; Manjushri zwaait zijn wijsheidszwaard en doorklieft de onwetendheid. Zou dat jongetje ooit de weelde proeven van dharmalessen in een onbedreigde wereld? De Dalai Lama speelde ook met tanks en kanonnen, toen hij jong was. Dat zegt allemaal niets. Alles is kneedbaar en veranderlijk.

Al komen die kinderlevens niet meer terug, het is onze herinnering die ze vastzet in het verleden. Want de wereld is intussen alweer een heel andere: Nijmegen heeft een nieuw centrum en er wonen ‘tig keer’ zoveel mensen als toen. De ongehavende benedenstad heeft de gemeente zelf maar afgebroken in de jaren tachtig. Er wonen nu jonge gezinnen in degelijke en schone huizen.

Het oude moet verdwijnen om plaats te maken voor het nieuwe. Daar is niets mis mee. ‘Het gaat om de intentie’, zei Rimpoche, toen hij verdrietig meldde dat de oude buurt, waar hij als kind in Lhasa had gewoond, was afgebroken om plaats te maken voor een vermaak-centrum voor Chinese toeristen. Het gaat om de intentie… Met welke intentie die bommen boven Nijmegen zijn losgelaten, weet ik natuurlijk niet (al werden de B-24-vliegtuigen ‘Liberators’ genoemd), maar het voelt bar en boos dat die kindjes in hun jonge leventjes werden gesmoord. Het nieuwe leven werd vernietigd om het oude te herstellen. Per vergissing, dat wel.

Mijnheer Spinner

Een bezoek aan een begraafplaats is een kleine ontmoeting met de vergankelijkheid. Dit 'Spinsel' is het vijfde in een serie van acht. De verteller, mijnheer Spinner, maakt een rondgang langs acht begraafplaatsen, net zoals de Tibetaanse mandala’s vaak worden omringd door ‘de acht begraafplaatsen’. Hij deelt met ons zijn ervaringen, spint een web van beelden en betekenissen en roept graag vragen op die niet zomaar een eenduidig antwoord hebben. Iedereen is dan ook van harte uitgenodigd om een gedachte, associatie of ondervinding als reactie te plaatsen.

Spinsel 1: Groesbeek
Spinsel 2: Rustoord
Spinsel 3: De Oude Begraafplaats
Spinsel 4: De mooiste begraafplaats
Spinsel 6: Begrafenis voor een begraafplaats
Spinsel 7: Begraafplaats Jonkerbos
Spinsel 8: Beek