Ode aan Uma

A Dangerous Liaison

Ik was 18. In de tv-gids las ik dat er een film kwam, Dangerous Liaisons, met Uma Thurman. Wat een bijzondere naam, dacht ik. En wat een bijzondere verschijning. Ze was ook 18 toen de film een paar jaar eerder werd gemaakt. Er was een kort item aan haar gewijd, waarin stond dat haar naam Tibetaans is en zoiets betekent als: zij die zegeningen brengt. Erg exotisch, voor een Brabantse dorpeling als ik. Als kind vond ze het maar lastig, zo’n vreemde naam. Volgens haar vader stond er eens een klasgenootje aan de deur, die vroeg of Diana mee ging spelen. Ze had zichzelf maar Diana genoemd, wel zo makkelijk.
Het zal 1990 zijn geweest toen ik die film zag, een paar jaar nadat ik voor het eerst over Tibet hoorde, via de Dalai Lama, die de Nobelprijs voor de Vrede kreeg. Wat een geweldige uitstraling heeft die man, dacht ik meteen, in schril contrast met die chagrijnige paus.

Embed from Getty Images

Tijdens mijn studententijd raakte ik bekend met haar vader, professor Robert Thurman, wellicht de hoogste westerse autoriteit binnen het Tibetaans boeddhisme. (Hij heeft onder andere Het Tibetaanse Dodenboek vertaald.) Later begreep ik dat onze leraar Gelek Rimpoche en Robert Thurman vrienden waren (hij noemde hem Bob). Ik herinner me dat Gelek Rimpoche ooit eens een voorbeeld aanhaalde uit Kill Bill, een film met Uma Thurman, waarin ze er met haar samoeraizwaard lekker op los hakt. Ik vond het bijzonder dat Rimpoche die film had gezien; ik denk omdat ik wat bevooroordeeld was dat boeddhisten meestal van die softies zijn. Maar als fan van Quentin Tarantino-films vond ik het schitterend.

Als je het Tibetaans boeddhisme gaat volgen, kom je op een bepaald moment de term Uma tegen, Madhyamaka in het Sanskriet. De Middenweg dus. Of: het midden. Alleen al de term roept verwarring op. Tijdens een zomerretraite in het Jewel Heart-centrum zocht iemand eens de betekenis op en vond: het centrale kanaal. Dan gaat het over ons subtiele lichaam; je weet wel, met die chakra’s enzo. En een paar jaar eerder ontmoette ik in India in Varanasi een hindoe die me uitnodigde in het restaurant van zijn familie. Ik vroeg naar de naam en hij zei: ‘Uma.’ Ik was verbaasd, maar hij zei dat het de naam van zijn moeder was en vertelde me dat Uma de vrouw van Shiva is, een van de belangrijkste goden in het hindoeïsme. Ik vertelde hem dat Uma de Middenweg betekent in het Tibetaanse boeddhisme. Iets totaal anders, maar hij vond het wel interessant als concept. De volgende stop op die reis was Bodhgaya, het boeddhistische pelgrimsoord bij uitstek. Daar word je ermee doodgegooid: reisbureau The Middle Way; Hotel The Middle Way, restaurant The Middle Way. Dat klinkt eigenlijk helemaal niet aantrekkelijk!

Geen Pulp Fiction

Ik ben al vanaf mijn studententijd geboeid door de overeenkomsten tussen het boeddhisme en wetenschap, onder andere door de onderzoeken naar bijna-doodervaringen. Maar wat de laatste jaren allemaal gebeurt, slaat werkelijk alles: tussen Uma en de kwantumfysica lijkt geen verschil te zijn. De verbluffende kwantummechanica, die de wereld totaal aan het veranderen is, wordt nog maar door een handjevol wetenschappers goed begrepen. De Dalai Lama heeft hier in zijn Mind & Life-conferenties veel aandacht aan besteed. De topwetenschappers die hij uitnodigt, kunnen zelfs aan mij – zonder enig verstand van natuurkunde – nog wel wat duidelijk maken. Toen de Dalai Lama en Anton Zeilinger, Nobelprijswinnaar in de natuurkunde in 2022, aan elkaar Uma en kwantumfysica aan het uitleggen waren, vroegen ze de ander verbaasd: ‘Hoe kun je dat weten, als je niets van kwantumfysica weet?’ ‘En hoe kun je dat weten, als je niets van Uma weet?’

Kwantumfysica is baanbrekend en dat is Uma ook. De Middenweg is zij die zegeningen brengt, het is de Gulden Middenweg. Niet lauw en flauw, maar de hoogste wijsheid en het snelste pad. Het is de wijsheid van de Boeddha, zoals uitgelegd door de grote meester Nagarjuna. Deze wijsheid is ook bekend als de ‘leegte’, wat soms angst of afkeer opwekt, omdat het klinkt alsof er niets is. Maar dat is het tegengestelde van denken dat iets onafhankelijk bestaat, met een eigen ‘zelf’. Beide gedachtes zijn extreem en moeten volgens de Boeddha worden vermeden. Daarom is Boeddha’s pad de weg van het midden. Dit klinkt zo logisch en vreugdevol, dat de middenweg niet onaantrekkelijk is, maar onweerstaanbaar. Uma is onweerstaanbaar. Nou was haar moeder fotomodel, maar dat terzijde.

Alleen meestal willen we de waarheid niet onder ogen komen. ‘Zalig zijn de onwetenden’ is een oud ironisch gezegde onder katholieken, of 'Oblivion is bliss’, zei de verrader in de bij boeddhisten geliefde film The Matrix. ‘De waarheid is als poëzie, de meesten mensen haten het’ is een quote uit de film The Big Short. Als je hier de ironie van inziet, weet je dat dit dus allemaal niet klopt. Wijsheid en waarheid is voor mij hetzelfde. Er is niets fascinerender.

Embed from Getty Images

De ultieme heldin

Voor mij is het een prachtig beeld: Uma als vrouw. In het Tibetaans boeddhisme staat het vrouwelijke aspect voor wijsheid en het mannelijke voor de methode. Ook staat links voor de wijsheid en rechts voor de methode. Dus heeft Manjushri, de Boeddha van wijsheid, een zwaard in zijn rechterhand. En Uma had in de film Kill Bill ook een zwaard in haar rechterhand. Ze is dodelijk snel, recht op het doel af. Ze vliegt als een dakini, of een Walkure, als de waarheid zelf, direct op het probleem af en hakt het doormidden. Net als Brünnhilde, uit onze Germaanse mythologie, die in een latere film van Quentin Tarantino verschijnt.

Ze is de zuiverheid, de wijze, de schone, maar ook de snelle, met het vuur van compassie. Ze is vreugde, want het probleem is opgelost, zodra zij verschijnt. Daarom is ze de volbrachte Middenweg, ze is in vereniging van wijsheid en methode. Daarom is ze Gulden: het allerbeste, glorievol, gelukzalig. Of zoals Gelek Rimpoche altijd zei: bliss-void inseparable, onscheidbare leegte-gelukzaligheid. Dit komt voor mij allemaal samen in het idee van de dakini, of Tara, boeddha in vrouwelijke vorm. Of Maria, de zuivere maagd, maar ook de moeder vol compassie. En als je uitgaat van het resultaat, dan is het vreugdevol om te helpen. Het is absolute bodhimind. Voor Uma is al dat bloederige gehak dus wat ze het liefste doet.

Voor ‘de schone van het Rozenwoud’ buig ik neer: