In 2023 is het zes jaar geleden dat Gelek Rimpoche is overleden, op 15 februari 2017. Dit artikel is het laatste van drie stukken over het leven van Rimpoche, over zijn jeugd en opleiding in het oude Tibet, de vlucht naar India en zijn wilde jaren daar, en de periode van lesgeven in het Westen. Deze tekst verscheen eerder in het boeddhistische kwartaalblad Tricycle en als vertaling in de Jewel Heart Nieuwsbrief. Het is afkomstig van de hand van schrijfster Jane Ratcliff, die sinds 1995 onder Gelek Rimpoche studeerde. Vanwege de lengte is het artikel in twee delen verschenen en is het ook enigszins ingekort.
Overhoop met Dharamsala
Ondanks zijn status als hoge lama in de Gelugpa-traditie heeft Gelek Rimpoche zich naar eigen zeggen verscheidene malen het ongenoegen van het Tibetaanse gezag op zijn hals gehaald. De eerste keer dat hij overhoop kwam te liggen met Dharamsala was toen hij zijn monniksgeloften teruggaf tegen de uitdrukkelijke wens van de Dalai Lama in. ‘Zijne Heiligheid accepteerde mijn excuses, maar hij kon natuurlijk niet zeggen dat hij het goedkeurde.’
Meer recentelijk kwam de relatie tussen Zijne Heiligheid en Gelek Rimpoche onder druk te staan vanwege de controverse omtrent de beoefening van Dordje Shugden. Deze meditatieboeddha was sinds jaar en dag een speciale beschermer van de regerende Gelugpa-orde, maar werd door sommigen gebruikt om het sektarisme onder de Tibetaanse scholen te versterken. Op advies van het Nechung orakel (het staatsorakel van Tibet) ontmoedigt de Dalai Lama sinds 1976 de verering van Shugden. Hij verklaarde de beoefening persoonlijk af te keuren, en spoorde mensen in zijn omgeving – zowel zijn leerlingen als leden van zijn regering – aan deze beschermer niet langer openlijk te vereren. Dat de Dalai Lama deze positie innam, in wat sommigen zagen als een poging om de Tibetanen in ballingschap te verenigen, veroorzaakte nogal wat frictie binnen de Gelugpa-gemeenschap, waar de Shugden-beoefening eeuwenlang een belangrijke beoefening was geweest.
In het begin verzette Gelek zich tegen de Dalai Lama's verzoeken. Hij had de Shugden-beoefening overgedragen gekregen van Trijang Rinpoche, een van de leraren die hij deelde met de Dalai Lama, en uit respect voor zijn leraar had hij het ritueel niet op willen geven. In 2000 kreeg Rimpoche echter een audiëntie bij Zijne Heiligheid. ‘Hij vroeg me: “En wat ben je nu van plan te gaan doen?” Waarop ik antwoordde: “Wat u wilt dat ik doe.” Zijne Heiligheid zei: “In dat geval vind ik dat je moet stoppen.” Dus ik zei: “Ja meneer.” en dat was het.’
Het ziet ernaar uit dat de twee mannen hun verschillen terzijde hebben geschoven: in 2002 nodigde de Dalai Lama Gelek uit hem in India te komen bezoeken, waar deze graag op inging.
Altijd open kaart
Het was gedeeltelijk vanwege Geleks humor, het feit dat hij met beide benen op de grond staat en een werelds bestaan leidt, waarom de popdichter Allen Ginsberg in het begin van de jaren negentig zijn leerling werd. Ginsberg bespeurde een zielsverwantschap en ze werden goede vrienden. In het voorjaar van 1997, toen bij hem leverkanker geconstateerd werd, belde hij Gelek onmiddellijk op. Rimpoche was veel bij hem in die laatste dagen, en toen hij overleed deed Gelek de gebeden voor hem. Ook nu nog kun je aan de manier waarop hij over Ginsberg spreekt, horen dat hun relatie bijzonder was.
‘Zoals je weet was Allen Ginsberg een opgewonden standje’, vertelt Gelek, duidelijk ingenomen met zijn onderwerp. ‘Maar als je Allen Ginsberg later in zijn leven kende, kon je constateren dat hij een heel aangenaam, zacht en vriendelijk iemand was geworden. En hij ontleende helemaal geen trots aan het feit dat hij een beroemd dichter was, dat hij misschien wel een belangrijke dichter uit de Amerikaanse geschiedenis was geworden.’
Gelek verhaalt hoe een uitspraak van Ginsberg doorslaggevend zou zijn voor zijn ideeën over hoe hij de dharma in Amerika zou moeten onderrichten. Hij was bij een workshop spontane poëzie die geleid werd door Ginsberg en waarbij deze steeds iemand uit de groep aanwees en hem dan vroeg wat er op dat moment in hem opkwam.
In deze tijd speelden de schandalen rondom Jim en Tammy Faye Bakker, dus toen hij aan de beurt was, vertelde Gelek dat hij hierover zat te dagdromen: ‘Ik geloof niet dat het poëzie is, maar ik maak me zorgen of ik niet zal eindigen als Tammy Faye Bakker.’ Ginsbergs antwoord was: ‘Zorg ervoor dat je nooit iets verbergt. Wat het ook is, probeer het niet te verdoezelen – speel altijd open kaart.’ Gelek vertelt dat hij dit advies altijd ter harte heeft genomen bij het onderricht geven in het Westen.
De laatste lama's
Gelek Rimpoche behoort tot de laatste generatie lama's die nog opgeleid werden binnen het complexe en briljante kloostersysteem van het oude Tibet, een traditie die eeuwenlang ondersteund werd door een cultuur doordrongen van boeddhisme. De Dalai Lama en anderen hebben hard gewerkt om vele van deze kloosters opnieuw in India op te bouwen, maar het is onzeker of deze instituten in hun ballingschap wel het intellectuele niveau en de spirituele verworvenheden kunnen bewerkstellingen zoals dat in het Tibet van voor 1959 bestond. Het Tibetaans boeddhisme heeft altijd sterk gesteund op mondelinge overlevering van de leringen van de ene generatie op de andere, en vele grote meesters van de twintigste eeuw zijn al overleden zonder hun wijsheid te hebben kunnen doorgeven aan toekomstige generaties. Bij gebrek aan leerlingen met voldoende niveau om ze te ontvangen, is al veel onderricht verloren gegaan.
Amy Hertz, uitgeefster van Geleks boek Good life, good death (in de Nederlandse vertaling: Voor de dood niet bang), vindt het maar angstig: ‘Volgens mij zullen er met deze generatie veel tradities uitsterven en is het hiermee gebeurd.
Rimpoche is een van de laatste grootheden – wat een vriend van mij altijd “de gorilla lama's” noemde: indrukwekkend groot en met een dikke vacht van teachings.
Robert Thurman, Je Tsong Khapa-professor van Indo-Tibetaanse boeddhistische studies aan de Columbia Universiteit en al jarenlang een vriend van Gelek, is het hier echter niet mee eens: ‘Er komen weer nieuwe generaties. Natuurlijk heeft die sfeer van het oude Tibet iets unieks, en dat zal niet gereproduceerd kunnen worden. Maar ik denk dat er misschien nu al betere geleerden zijn in het nieuwe Tibet, omdat ze [hun wijsheid] kunnen verbinden met een uitgebreider begrip van de hele wereld.’
Gelek lijkt zijn leerlingen op beide scenario's voor te bereiden. Als er geen kundige leraren komen, hoopt hij dat zijn studenten het vermogen ontwikkelen om zichzelf zo veel mogelijk te kunnen redden. Van de andere kant wil hij dat, wanneer er nieuwe leraren opstaan, zijn leerlingen in staat zijn om ze met een open houding tegemoet te treden.
Tot die tijd stelt hij alles in het werk om zijn leerlingen de tradities en wijsheid bij te brengen die hij zelf heeft geleerd, en dat op een manier te doen die past in onze context en cultuur.
Thurman zegt: ‘Een van de fantastische dingen aan Rimpoche is dat hoewel hij graag grapjes maakt met iedereen, je het onmiddellijk voelt wanneer hij naar voren treedt en instructies begint te geven. Ik heb ook bij zijn leraren gestudeerd; ik ken zijn leraren, en wat ik tegenwoordig het meest in hem bewonder, is dat wanneer hij iets overdraagt, wanneer hij onderricht geeft, hij echt op zijn leraren lijkt. Dan zijn er geen compromissen. Hij is goed in het doorgeven van de diepzinnige en prachtige leringen, als een grote, traditionele lama. Maar qua persoonlijkheid kan hij ook heel gewoon zijn.’
Als je Gelek vraagt of hij zijn eigen generatie ziet als de laatste van de grote lama's zegt hij: ‘Hopelijk komt er weer wat nieuws.’ Dan is hij stil en knippert hij met de ogen achter zijn brillenglazen. Is hij optimistisch over deze nieuwe generatie?
‘Ik hoop het. Ik weet het niet echt, maar dat is mijn hoop.’
Copyright 2004, Jane Ratcliff
Vertaling: Inge Eijkhout
Zie ook:
Over het leven van Gelek Rimpoche
Gelek Rimpoche, een ongewone lama (deel 1)