Boekbesprekingen Rondom Sterven

Recensies van boeken rondom de thema’s ziekte en sterven:

Uitburgeren – Wat iedereen kan weten en regelen omtrent het levenseinde

Betty Meiboom- de Jong

Uitgever: Sûnenz
Jaar van uitgave: 2021
Druk: 1
Aantal pagina’s: 65
EAN: 9789056703936
Prijs: €10

Dit boek is een voorlichtingsboek waarin iedereen aan de hand van een checklist kan nagaan of hij is voorbereid op zijn levenseinde. Weten je naasten wat je wil en hoe leg je dit vast? Wat kun en wil je regelen als het levenseinde nadert?

De Raad van Ouderen, een Adviesorgaan voor VWS en de Minister, heeft gepleit voor een centraal informatiepunt waarin alle gegevens die er zijn over keuzes rondom het levenseinde, worden toegelicht. Betty Meyboom-de Jong, ruim twintig jaar huisarts en later o.a.hoogleraar Huisartsengeneeskunde, is hierin uitstekend geslaagd.

In dit boek staat alle informatie over de verschillende onderwerpen zoals levenstestament, wilsverklaring, palliatieve zorg, weefsel- en orgaandonatie maar ook spirituele zorg, terminale zorg thuis, in hospice of ziekenhuis goed geordend per onderwerp. Je kunt de onderwerpen in willekeurige volgorde lezen. Het is een mooi naslagwerk om dit moeilijke onderwerp met je naasten maar ook met je huisarts regelmatig te bespreken.

Er staan naast prachtige tekeningen ook duidelijke voorbeeldverhalen in. Dit boek mag niet ontbreken bij het nadenken over de dood.

Maria Botden

Op de golven van geboorte en dood

Sebo Ebbens

Uitgever: Asoka
Jaar van uitgave: juni 2019
Druk: 1
Aantal pagina’s: 344
EAN: 978-90-9034331-0

Ook als audioleesboek

download
recensie

Dit boek laat zien dat je aandachtiger en intenser kunt leven als je je helder bewust bent van je sterfelijkheid. Maar ook omgekeerd als je aandachtig en bewust leeft, zul je als het moment daar is, beter kunnen omgaan met de dood. De auteur geeft uitgebreid aandacht aan beide aspecten met veel oefeningen en reflecties waardoor je leven bewuster en waardevoller wordt. Tegelijk vormen deze oefeningen een voorbereiding op het stervensproces.

Het boek bestaat uit twee delen, het eerste deel met een uitgebreide visie op leven en sterven, met een toelichting wat er in overgangssituaties (bardo’s) kan gebeuren. Aan het einde van ieder hoofdstuk wordt verwezen naar de bijbehorende beoefeningen en reflecties die in het tweede deel beschreven zijn. Deze uitgave wordt aangevuld met verdiepende informatie op websites.

De zeven argumenten om ons met de bardo’s bezig te houden (hfst 1 in deel 2) sprak mij meteen aan. Dit boek is voor mij een praktische handleiding hoe mijn dagelijks leven te leiden met voor in iedere situatie meerdere ingangen. Een boek om steeds binnen handbereik te hebben.

Het is een helder boek om te lezen, studeren, reflecteren, beoefenen en daarmee je eigen leven en dat van anderen te verrijken. Interessant voor iedereen die meer wil weten van de boeddhistische kijk op leven en sterven, een praktische Nederlandse versie van het beroemde Tibetaans dodenboek zoekt of beroepshalve of in zijn/haar dagelijks leven zieke en stervenden mensen ontmoet. Boeddhistische termen worden duidelijk uitgelegd, waardoor het ook voor niet-boeddhisten goed te volgen is. Echt een boek dat het leven waardevoller maakt. Aanrader!

Sebo Ebbens was werkzaam in het onderwijs. Op zoek naar een manier waarop het boeddhisme een rol zou kunnen spelen bij de vernieuwing van het onderwijs, kwam hij in aanraking met de boeddhistisch geïnspireerde Naropa Universiteit in Boulder (VS). Aan deze universiteit heeft hij een aantal jaren lesgegeven. In 2010 richtte Sebo Ebbens Nalandabodhi Nederland op waar hij lesgeeft in meditatie en Tibetaans boeddhisme. Ook zijn intense ervaring tijdens de ziekte en het sterfbed van zijn zoon Alban die op 24-jarige leeftijd aan leukemie overleed heeft bij het schrijven van dit boek een rol gespeeld.

Maria Botden

Samenvattingen van boeken rondom de thema’s ziekte en sterven:

Het beeld van de Dood

Philippe Ariès

Uitgever: SUN
Jaar van uitgave: 1987
Druk: 1
Aantal pagina’s: 240
EAN: 9789058750860

download
recensie

Uit de reeks Sporen onder redactie van W. Frijhoff en H. Hoeks. Vertaling van Images de l ‘homme devant la mort , Seuil, Parijs, 1983

Philippe Ariès is een van de grote geschiedschrijvers van de beleving van dood en vergankelijkheid. In 1983 heeft hij met superieure hand zijn studies op het terrein samengevat; in woord én in beeld. In dit rijk geïllustreerd boek geeft hij de geschiedenis weer hoe de mens zijn doden begraaft. Hierin roept hij de wisselende belevingen van onze verhouding met de dood op aan de hand van de beeldende kunst: de grafkunst in de kerken tot in de 16e eeuw, de religieuze en profane schilderkunst en grafiek, de kerkhofkunst in de 19e eeuw.

De beeldende kunst is de meest rechtstreekse uitdrukking van hoop en vrees, van verwachting en wanhoop, van het niets of van het voortleven dat op
de dood volgt, van aanvaarding en ontroostbaarheid. De schone slapers van de Middeleeuwen, de kadavers en skeletten vanaf de 15e eeuw, de Vanitas-pedagogiek van de Renaissance en de Barok, de schilderingen van hel, hemel en vagevuur, de barokke praalgraven, de familietaferelen en de liefdesdood van de Romantiek. Zij markeren de scherpe wendingen in onze sensibiliteit voor leven, dood en voortleven.

Marion Reinartz

Het uur van onze dood;

Philippe Ariès

Uitgever: Elsevier Boeken B.V.
Jaar van uitgave: 1987
Druk: 1
Aantal pagina’s: 677
EAN: 9789010057877

download
recensie

Memento mori, ‘vergeet niet dat gij zult sterven’. Deze woorden geven treffend de houding van de middeleeuwse mens tegen over de dood weer: bedenkt dat u leeft in de schaduw van de dood, wees bereid uw ziel bij God aan te bevelen. De dood als onmiskenbaar onderdeel van het leven.

Het sterven van de mens is geen individuele aangelegenheid. Zoals elke belangrijke gebeurtenis in het leven van een mens wordt de dood begeleid door plechtigheden die de band tussen het individu en de gemeenschap benadrukken: de rituelen bij het sterfbed, de begrafenis, het rouwen en, later, het gedenken. Ieder mens is een schakel in de eindeloze ketting die het verleden en de toekomst met elkaar verbindt.

De Franse historicus Philippe Ariès, een van de grondleggers en initiators van de ‘mentaliteits-geschiedenis’ heeft in Het uur van onze dood als een van de eersten een indringend en monumentaal beeld gegeven van de betekenis die de dood – het sterven van de mens in al zijn facetten – in bijna tweeduizend jaar Europese cultuur heeft gehad en welke veranderingen daarin zijn opgetreden. In een zwerftocht van meer dan vijftien jaar langs dodenakkers, kloosters, kerken, musea, bibliotheken en archieven heeft Ariès een interessante hoeveelheid uiteenlopend materiaal verzameld aan de hand waarvan hij dit terra incognita van de cultuurgeschiedenis in kaart brengt – van de dood van de vroeg-middeleeuwse held Roland tot het troosteloze, onpersoonlijke sterven in de moderne ziekenhuizen. Het resultaat is een ongemeen boeiende studie over de dood die ons leert over het leven en onze cultuur.

Marion Reinartz

Western attitudes toward Death: from the middle ages to the present

Philippe Ariès

Uitgever: The Johns Hopkins University Press
Jaar van uitgave: 1983
Druk: 6
Aantal pagina’s: 128
EAN: 9780801817625

download
recensie

This is an exciting essay, rich with potential implications for a variety of historical problems.

In four brief sparkling essays Ariès traces Western man’s attitudes toward mortality form the early medieval conception of death as the familiar collective destiny of the human race to the modern tendency, so pronounced in industrial societies, to hide death as if it were an embarrassing family secret.

Philippe Ariès is one of the true pioneers in the writing of social history. Author of several books in French, he is best known in the English-speaking world for his landmark Centuries of Childhood.

Marion Reinartz

50 Vragen over het laatste afscheid

Wim Awater

Uitgever: Monuta
Jaar van uitgave:
Druk:
Aantal pagina’s:
EAN:

download
recensie

“Kan ik mijn wensen van tevoren vastleggen? Ik wil graag dat mijn kinderen de kist dragen; kan dat? Kan een overledene ook thuis worden opgebaard?” Deze en andere vragen worden regelmatig aan de uitvaartverzorger gesteld. Vaak hebben mensen eigen ideeën en persoonlijke wensen voor een uitvaart.

Om een persoonlijke invulling van het laatste afscheid mogelijk te maken heeft Monuta dit boekje gemaakt. Aan de hand van vijftig veelgestelde vragen over het laatste antwoord geeft Monuta informatie over de vele mogelijkheden voor een persoonlijke uitvaart.

Marion Reinartz

De dood serieus nemen; perspectieven op leven na de dood

Daniël van Egmond

Uitgever: Servire Uitgevers bv
Jaar van uitgave: 1996
Druk: 1
Aantal pagina’s: 193
EAN: 9789063254773

download
recensie

In De dood serieus nemen roept de auteur ons op af te rekenen met gemeenplaatsen omtrent de dood en het voortbestaan na de dood. Hij stelt dat het pas mogelijk is het sterven serieus te nemen als we het aandurven het leven recht in de ogen te kijken. De dood heeft haar eigen kwaliteiten. Deze kunnen ons bestaan pas verrijken wanneer we, ook tijdens dit leven, niet langer vasthouden aan lichamelijk en persoonlijk bezit en ons openen voor de invloed van de ziel. Naarmate we beter leren sterven, verdwijnt de beperking van het ‘ik’ en zal de ziel meer tot leven komen.

Dit boek wil een gids zijn voor mensen die bereid zijn zowel het leven als de dood serieus te nemen; die hun eigen ervaringen in alle eerlijkheid willen onderzoeken en daarbij behoefte hebben aan kennis over het voortbestaan na de dood.
De auteur studeerde godsdienst-wetenschappen en wijsbegeerte. Hij promoveerde enkele jaren geleden op dit onderwerp (Body, subject and self, Utrecht, 1993).

Marion Reinartz

The dance of death; 41 woodcuts

Hans Holbein the Younger

Uitgever: Dover Publications Inc.
Jaar van uitgave: 1971
Druk: 1
Aantal pagina’s: 160
EAN: 9780486228044

download
recensie

Hans Holbein the Younger (1497 – 1543), best known now for his insightful portrait paintings, was better known in his own time for his varied and extensive graphic works, the most celebrated of which was The Dance of Death. This work, form the woodblocks of collaborator Hans Lützelburger, was first published in book from in 1538.

The theme of the dance was a popular one of the 16th century. Holbein captured the feeling of death, the leveler, in its attack on all classes, both sexes, and all ages. A stylizes skeleton snatches the child from his mother’s breast. The skeleton snatches, plays, tugs, and cavorts throughout the rest of the book. The King, the Emperor, the Pope, the Cardinal must cease form their functions. The skull is thrust into the face of the astrologer. The hourglass runs out on the floor.

Countess, Nun, Sailor, Pedlar, Senator are all stopped by the common force. 41 finely cut, highly detailed woodcuts capture the one motif, Momento mori – “Remember, you will die.” Although the theme is common, the variety of expressions, social groups, backgrounds, styles of dress and architecture, and calls to death are so varied the each one is unique in its power.

This edition, reprinting the unabridged 1538 edition, is the first in a new series reprinting great rare books from the Rosenwald Collection. Besides the woodcuts the book contains a prefatory letter by Jean de Vauzèle and various quotations, depictions, and meditations on death, death of men, and the necessity of death. A repeated series of the 41 woodblocks follows the reprinted word and contains English translations of the quotations and verses.

Art historians and social historians will find this to be one of the best depictions of class life caught at its fateful moment. The collector will find this to be the finest reproduction of ones of Holbein’s major works.

Marion Reinartz

Dood en religie; een studie naar communicatief zelfonderzoek in het pastoraat

M.P.J. van Knippenberg

Uitgever: Uitgeversmaatschappij J.H. Kok
Jaar van uitgave: 1987
Druk: 1
Aantal pagina’s: 236
EAN: 9789024233939

download
recensie

M. van Knippenberg, werkzaam bij de vakgroep pastoraal theologie van de theologische faculteit te Nijmegen, stelt dat het omgaan met levensvragen,met name de dood, ondersteunt kan worden door communicatieve potentieel dat inde christelijke traditie aanwezig is. Door de terugloop van deelname aan liturgische bijeenkomsten is dit potentieel verloren gegaan, waardoor de religieuze communicatie over dood en leven wordt bemoeilijkt

In zijn promotieonderzoek ontwikkelt van Knippenberg een model voor groepsgericht pastoraal werk: een communicatief zelfonderzoek over dood en religie

Dit instrument beoogt mensen zelf in staat te stellen een relatie te leggen tussen hun persoonlijke houding t.o.v. de dood en de christelijke traditie. Het instrument is gebaseerd op elementen uit twee voorafgaande studies, die van Knippenberg ook in dit boek behandelt; t.w. een culturele oriëntatie op de dood en een theologische oriëntatie.

Vervolgens past van Knippenberg het instrument toe bij twee groepen (mensen die deelnamen aan groepspastoraat en mensen die daar niet aandeelnemen (de controlegroep)). Op deze wijze wil hij het effect van het communicatief onderzoek op de houding tegenover dood en religie bepalen.

Kort samengevat laat het resultaat hiervan zien dat communicatief zelfonderzoek in ieder geval bij mensen met een geloofsovertuiging leidt tot versterking van de overtuiging dat “leven met God sterker is dan de dood”. En in aanvulling daarop dat meditatie op de dood leidt tot een groter bewustzijn in het huidige leven.

Marion Reinartz

Dood; Het laatste stadium van innerlijke groei

Elisabeth Kübler-Ross

Uitgever: Amboboeken
Jaar van uitgave: 1975
Druk: 1
Aantal pagina’s: 251
EAN: 9789026319662

download
recensie

De dood is de sleutel van de deur naar het leven. Als wij aanvaarden dat ons leven begrensd is, vinden wij de kracht om de rollen en verwachtingen die ons vreemd zijn van ons af te zetten. Iedere dag van ons leven – hoe lang dat ook zal duren – kunnen we dan gebruiken voor een zo rijk mogelijke groei.

Juist het ontkennen van de dood is er voor een deel de oorzaak van dat veel mensen een leeg en doelloos leven leiden. Want wanneer je leeft of er nooit een eind aan je bestaan zal komen, kom je er maar al te gemakkelijk toe om dingen uit te stellen.

Je leeft dan je leven als voorbereiding op de dag van morgen of als herinnering aan de dag van gisteren en intussen gaat de dag van vandaag verloren. Als je er daarentegen van doordrongen bent dat iedere dag waarop je wakker wordt je laatste kan zijn, dan doe je je best dat je die dag besteedt om te groeien tot degene die je werkelijk bent en om met andere mensen in contact te komen.

Uitgaande van deze overtuiging bracht de vermaarde psychiater Elisabeth Kübler-Ross in dit boek uitspraken, meningen en denkbeelden over de dood bijeen. Er zijn persoonlijke getuigenissen bij van mensen die nauw betrokken zijn geweest bij sterfgevallen. Zo is er bijvoorbeeld de brief van een verpleegster, die zich op haar sterfbed tot haar collega’s richt. Verder komen er enkele beschouwingen in voor hoe vanuit verschillende religies (jodendom, hindoeïsme, boeddhisme) over de dood wordt gedacht.
Tenslotte is er een indrukwekkend relaas van mevrouw Kübler-Ross, die vertelt over haar eigen confrontatie met de dood en over haar eerste ervaringen bij de begeleiding van stervenden.

Marion Reinartz

Bewust leven, bewust sterven

Stephen Levine

Uitgever: Sensire Uitgevers bv
Jaar van uitgave: 1997
Druk: 3
Aantal pagina’s: 384
EAN: 9789063252830

download
recensie

Een van de opmerkelijke dingen van het onder ogen moeten zien van de dood is de intensiteit van de aandacht die we er dan aan wijden. Er wordt opeens veel verhelderd. Zo’n moment van aandacht komt voor velen pas aan het eind van hun leven. Als je gedurende het leven een enkel moment met diezelfde aandacht de totaliteit van het leven zou kunnen ervaren, dan zou je datgene kunnen ontdekken waar je al je hele leven naar op zoek bent.

Aan de meeste dingen besteden we geen aandacht, wanneer het om de dood gaat dwingt deze ons we wel toe. Als we de dood tot een deel van onszelf maken, verkrijgt het leven helderheid en wordt het ‘werkbaar’. Het laatste moment loslaten en je openstellen voor het volgende is ieder moment bewust sterven.

Stephen Levine heeft intensief samengewerkt met Elisabeth Kübler-Ross en hij zet haar werk voort in die zin dat hij de dood in een spiritueel kader plaatst dat zowel het leven als het stervensproces van een stimulerende zingeving voorziet.

Marion Reinartz

Een jaar leven… alsof het je laatste is

Stephen Levine

Uitgever: Sensire Uitgevers bv
Jaar van uitgave: 1997
Druk: 1
Aantal pagina’s: 205
EAN: 9789063255480

download
recensie

Hoe kunnen we ieder moment met aandacht leven – alsof het het laatste is? Dat is de centrale vraag in dit boek. Op zijn sterfbed riep Socrates zijn volgelingen op het sterven te bestuderen en te beoefenen als de hoogste vorm van wijsheid.
Stephen Levine (auteur van Bewust leven, bewust sterven) leefde een jaar lang volgens dit advies

In “Een jaar leven…” beschrijft hij hoe het directe contact met het eigen sterven onze kijk op de wereld verander, en hoe het ons dwingt prioriteiten opnieuw te overwegen. Tevens geeft hij richtlijnen en meditaties voor deze manier van leven.

De meesten van ons negeren het feit dat ook zij vroeg of laat het tijdelijke met het eeuwige zullen moeten verwisselen. Zelden komen we eraan toe ons gedegen voor te bereiden op onze dood, terwijl we juist door die voorbereiding de gelegenheid krijgen zaken die al zo lang zijn blijven liggen, af te handelen. Wie het sterven volledig toelaat in zijn bestaan wordt preciezer, respectvoller en eenvoudiger, en krijgt een nieuwe, frisse relatie met het leven, aldus Levine.

In “Een jaar leven…” staan de wijze lessen voor een samenleving die is geobsedeerd door de strijd tegen sterfelijkheid. Het boek leert ons wat aardsheid en bescheidenheid betekenen als je een vervullend leven wilt leiden. Er zijn maar een paar boeken die je een leven lang met je meedraagt – dit is er een van.’ Thomas Moore, auteur van o.a. Zorg voor de Ziel en Zielsverwanten.

Marion Reinartz

De dood verandert

H. Lips, e.a.

Uitgever: Humanistisch Verbond, Driebergen
Jaar van uitgave: ca 1970
Druk:
Aantal pagina’s: 122
EAN:

download
recensie

Wij moeten zelf eens sterven en we zien anderen sterven. Het leven van de mens is een lange strijd tegen de dood en tegelijk een poging om zich met de dood te verzoenen.

In dit boekje trachten schrijvers van verschillende richtingen duidelijk te maken wat voor de dood betekent. We zien dat zich een verandering van de doodsgedachten voltrekt. Wat dat betreft kunnen we zeggen: de dood verandert!

Marion Reinartz

Reincarnation; The Spanish boy whose destiny was to be a Tibetan lama

Vicki Mackenzie

Uitgever: Bloomsbury Publishing
Jaar van uitgave: 1989
Druk: 1
Aantal pagina’s: 192
EAN: 9780747503804

download
recensie

This book tells the extraordinary story of an apparently ordinary Spanish child who, at the age of 14 months, was recognized as the reincarnation of an important Tibetan lama. It is also riveting account of Tibetan Buddhism and of the author’s personal quest that led to her commitment to this, the most complete form of Buddhism.

A gripping book filled with mystery, mysticism, humanity and, above all, hope.

Marion Reinartz

Liever geen bezoek. Geen bloemen … maar daarna?

Mink van Rijsdijk

Uitgever: Penta Media B.V.
Jaar van uitgave: 1977
Druk: 1
Aantal pagina’s: 205
EAN: 9789024266531

download
recensie

Een nog jonge vader kwam om bij een verkeersongeluk. Zijn achtjarig dochtertje zei: ”Ik kende het leven zonder vader niet.” Er stierf een jongen van negentien jaar aan jeugdkanker. “Je kunt er geen kant mee uit,” zuchtte zijn vader. Een weduwe bekende: “Ik heb na de dood van mijn man weleens met teveel slaaptabletten in mijn hand gestaan, mijn leven leek zinloos geworden.” Een weduwnaar: “Sinds mijn vrouw overleden is spreek ik God niet meer.”

Zomaar een paar uitspraken van mensen die rouwen over de dood van iemand die hun lief was. Als men bedenkt dat er in Nederland 100.000 mensen per jaar sterven, hoe ontzettend veel rouwenden zijn er dan? Hoe beleven zij hun verdriet? Kunnen zij getroost of bemoedigd worden?

In het kader van de voorbereiding voor een serie radio programma’s van de NCRV over rouw en rouwverwerking sprak Mink van Rijsdijk met velen. Zij vertrouwden haar hun persoonlijke gedachten over hun leed toe. Zij hoopten daarmee te bereiken, dat anderen het verdriet zouden herkennen en dat er een zekere lotsverbondenheid zou ontstaan. Gedeelde smart is geen halve smart. Maar het weten dat een ander ook niet uitgehuild raakt, de verleiding van het buisje slaappillen kent, rebelleert tegen God, kan wel inzicht geven in het diepe proces dat rouwen heet.

Ook voor hen die (nog) niemand door de dood verloren wil dit boekje een handreiking zijn. Wellicht wacht ergens een verdrietig mens op hen. En hoe kan men meeleven en troosten zonder iets van het rouwproces te weten?

Marion Reinartz

Zand erover? De uitvaart meer in eigen hand

M. Sax, K. Visser, M. Boer

Zand erover-Sax Visser Boer

Uitgever: Uitgeverij An Dekker
Jaar van uitgave: 1989
Druk: 1
Aantal pagina’s: 195
EAN: 9789050710770

download
recensie

De omgang met de dood is ons vaak uit handen genomen. Een overledenen moet geruisloos en zo snel mogelijk verdwijnen. Nabestaanden gaan blindelings af op de richtlijnen van artsen en begrafenisondernemers en realiseren zich later pas wat hun wensen of die van de overledene waren.

Verwanten die niet in een traditioneel gezinsverband leven, zoals lesbische vrouwen , homoseksuele mannen, leden van een woongroep of bomvrouwen, worden bij een sterfgeval vaak door de familie buitengesloten.

In Zand erover? laten gesprekken met nabestaanden, die het afscheid en de begrafenis naar eigen inzichten en met veel creativiteit hebben georganiseerd, zien dat het ook anders kan.

De auteurs SAX, VISSER en BOER pleiten ervoor om de verzorging van onze doden en de voorbereiding op onze eigen dood meer in eigen hand te nemen.

Het tweede deel van Zand erover? biedt praktische informatie voor iedereen die het aandurft om tijdens het leven ook aan de dood te denken

Marion Reinartz

Mentaliteitsgeschiedenis; essays over leef- en beeldwereld

Michel Vovelle

Mentaliteitsgeschiedenis-Michel Vovelle

Uitgever: SUN
Jaar van uitgave: 1985
Druk: 1
Aantal pagina’s: 212
EAN: 9789061682301

download
recensie

De mentaliteitsgeschiedenis komt op – maar de vlag dekt vreemde ladingen. Velen geven antwoorden, weinigen stellen de juiste vragen. Michel Vovelle, de drijvende kracht achter veel van het beste onderzoek op het gebied van mentaliteit en cultuur dat in de laatste jaren in Frankrijk is verschenen, bewijst dat hij niet alleen antwoorden kan geven maar ook de juiste vragen kan stellen.

In de hier gebundelde teksten denkt hij na over object en methode van de mentaliteitsgeschiedenis en over enkele van de belangrijkste thema’s ervan, die evenzoveel wezenlijke thema’s van de levenservaring zelf zijn: religie, ideologie, groepsleven, -mythen en –waarden, continuïteit, overdracht en veranderingsritmen van cultuur, verzet en traditie.

Michel Vovelle, geboren in 1933, is sinds 1983 de opvolger van Soboul aan de Sorbonne, op de belangrijke leerstoel voor de geschiedenis van de Franse Revolutie, en directeur van het gelijknamige instituut.

Marion Reinartz